نقش ژئومورفولوژی در مخاطرات طبیعی، آسیب‌پذیری و پیشگیری از بلایای طبیعی در کشور ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

کشور ایران با انواع بلایای طبیعی مکرر ازجمله سیل، زلزله، خشک‌سالی و طوفان شن دست‌وپنجه نرم می‌کند، متأسفانه به ژئومورفولوژی و جایگاه ویژه این رشته در پیش‌بینی، ارزیابی و آسیب‌پذیری در مناطق مستعد به مخاطرات طبیعی همچنان اهمیت چندانی داده نمی‌شود و علی‌رغم هشدارها، پیش‌بینی‌ها و ارزیابی‌های متعدد مردم و مسئولین همچنان هنگام مواجه با وقوع رخدادهای مخاطره‌آمیز، همچنان غافلگیر می‌شوند؛ لذا این پژوهش به اهمیت نقش ژئومورفولوژیست‌ها برای ایجاد استراتژی‌های مناسب ارزیابی و مدیریت ریسک می‌پردازد. نقشه‌های رقومی ارتفاع، سری زمانی داده‌های 30 ساله (1331- 1361) حداکثر دبی روزانه ایستگاه حجت‌آباد کرمانشاه به‌عنوان مطالعه موردی درزمینه دوره بازگشت سیل، آمار زلزله استان تهران و گستره اطراف آن درزمینه آسیب‌پذیری ناشی از زلزله در استان البرز استفاده شد. روش تحلیل فراوانی منطقه‌ای و مدل فازی برای تحلیل مخاطرات طبیعی و بلایای طبیعی به کار گرفته شد. نتایج در مورد دوره بازگشت سیل نشان از ویژگی‌هایی که سیل ممکن است داشته باشد (بزرگی) و (تکرار) دارد. نقشه پهنه‌بندی آسیب‌پذیری در برابر زلزله نشان داد که حدود ۲۸ درصد از مساحت استان البرز در پهنه آسیب‌پذیری زیاد و بسیار زیاد در برابر زلزله قرارگرفته است. باید چارچوبی را برای تجزیه‌وتحلیل آسیب‌پذیری انسان در مورد سیل و زلزله ارائه داد؛ که این کار فقط با به‌کارگیری ژئومورفولوژیست‌ها در قالب گروه‌های مشاوره درزمینه پیشگیری از بلایای طبیعی و ایجاد مرکز پایش خطر در ایران با به‌کارگیری آن‌ها امکان‌پذیر می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of Geomorphology in natural hazards, vulnerability and prevention of natural disasters in Iran

نویسنده [English]

  • Nazila Yaghoob Nejad ASL
Physical Geography, Faculty of Social Science, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
چکیده [English]

Iran is afflicted by frequent natural disasters including floods, earthquakes, droughts, and sandstorms. Unfortunately, geomorphology and its special place in forecasting, evaluating, and Iran is afflicted by frequent natural disasters including floods, earthquakes, droughts, and sandstorms. Unfortunately, geomorphology and its special place in forecasting, evaluating, and vulnerability in areas prone to natural hazards are still not given much importance, and despite warnings, numerous predictions and assessments people and officials are still surprised when faced with hazardous events. This paper addresses the significance of geomorphologists into the strategies of risk assessment and management. digital elevation maps, time series of 30-year data (1361-1331) of maximum daily discharge of Hojatabad station in Kermanshah as a case study in flood return period, earthquake statistics of Tehran province and its surrounding area in terms of vulnerability caused by an Earthquake in Alborz Province. Regional frequency analysis method and fuzzy model were used to analyze natural hazards and natural disasters. The results about the return period of the flood indicate the consequences of a flood are measured using return periods, giving an idea of the characteristics the flood may have (magnitude) and (frequency). The results of zoning map of vulnerability caused by an earthquake showed that about 28% of the study area in the zonation of high and very high vulnerably. A framework should be provided to analyze human vulnerability in the case of floodind and earthquake which is possible only by employing geomorphologists in the organization of geomorphologists in the form of consulting groups in the field of natural disaster prevention and the creation of natural disasters monitoring center in Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Geomorphology
  • Natural hazards
  • Natural disasters
  • Vulnerability
  • Prevention
  1. آذری، حمید؛ متکان، علی‌اکبر، شکیبا، علیرضا و پور علی، سید حسین (1388). شبیه‌سازی و هشدار سیل با تلفیق مدل‌های آبشناس در GIS و برآورد بارش از طریق سنجش‌ازدور. فصلنامه زمین‌شناسی ایران، دوره 3، شماره 9، ص 39- 50.
  2. افشاری، مژگان (1385). بررسی و شناخت پدیده زمین‌لغزش با تکیه‌بر برخی از لغزش‌های مهم در استان تهران. نشریه سپهر، دوره 1، شماره 59، ص 1- 2.
  3. امیر احمدی، ابوالقاسم؛ جمال‌آبادی، جواد و دانشفر، رفعت (1401). مدل‌سازی و پهنه‌بندی زمین‌لغزش‌های حوضه لتیان با استفاده از مقایسه آماری 2 متغیره. دو فصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت بحران، دوره 11، شماره 11، ص 97- 127.
  4. ایلانلو، مریم (1394). پهنه‌بندی خطر نسبی وقوع زلزله در دامنه جنوبی کوه دماوند. در مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی پژوهش در مهندسی، علوم و تکنولوژی، (ص 1- 15). موسسه سرآمدهمایش کارین، دبی، اسفند 1394، کشور امارات متحده عربی.
  5. ثروتی، محمدرضا؛ آزاد، فریبا، و منصوری، رضا (1393). مخاطرات محیطی. فصلنامه علمی- پژوهشی اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دوره 23، شماره 90، ص 94- 105.
  6. جعفری، پیام و شاه زیدی، سمیه سادات (1395). تحلیل و پهنه‌بندی مخاطرات ژئومورفیک مناطق شمال کشور با استفاده از فرآیند تحلیل شبکه مطالعه موردی: استان گیلان. فصلنامه علمی- پژوهشی اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دوره 27، شماره 107، ص 193- 208.
  7. حسین زاده، سید رضا؛ خانه باد، محمد و خسروی، عذرا (1393). مطالعه سیلاب‌های بزرگ رودخانه کلات با استفاده از شواهد دیرینه تراز. فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، دوره 5، شماره 17، ص 1- 16.
  8. حشمتی جدید، مهدی؛ زنگانه، احمد، سلیمانی مهرنجانی، محمد و پریزادی، طاهر (1399). تبیین نقش ظرفیت نهادی در ارتقای تاب‌آوری شهری در بحران‌های زیست‌محیطی. مجله سیاست دفاعی، دوره 28، شماره 111، ص 167- 193.
  9. خیاط زاده، احمد؛ عباس نژاد، احمد، و رنجبر، حجت‌الله (1395). پهنه‌بندی خطر تفرا، گدازه و ابرهای سوزان ناشی از فوران احتمالی آتش‌فشان تفتان. مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، دوره 5، شماره 18، ص 17- 30.
  10. رمضانی، علی؛ مشین چی اصل، میر ستار، شریعت جعفری، محسن و عباسی، محمد (1388). طراحی و ساخت مدل فیزیکی شبیه‌سازی زمین‌لغزش باهدف ارزیابی توانایی روش‌های ژئوالکتریک در آشکارسازی هندسه زمین‌لغزش‌ها. مجله انجمن زمین‌شناسی مهندسی ایران، دوره 2، شماره 1و 2، ص 47- 58.
  11. زندی، رحمان؛ امیر احمدی، ابوالقاسم، و محمدنیا، ملیحه (1397). استفاده از مدل آنتروپی در ارزیابی مخاطره زمین لغزش در مسیر جاده پیشنهادی طرفبه- درود (مشهد- نیشابور). مجله جغرافیا و روابط انسانی، دوره 1، شماره 2، ص 37- 58.
  12. سلیمانی ساردو، فرشاد؛ رفیعی ساردوئی، الهام، مصباح زاده، طیبه، و آذره، علی (1400). استفاده از تصاویر سنتینل -1 جهت پایش خسارت سیلاب فروردین 1399. جنوب استان کرمان بر اساس الگوریتم جنگل تصادفی؛ نشریه علمی علوم و مهندسی آبخیزداری ایران، دوره 15، شماره 53، ص 23- 32.
  13. سیاوش، شایان و زارع، غلامرضا (1393). پهنه‌بندی زمین‌لرزه‌های رخ‌داده در استان فارس طی سال‌های 1900 تا 2010 میلادی و مقایسه آن با دیگر یافته‌های پژوهشی. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 29، شماره 1، ص 89- 103.
  14. شیرازی، عطااله و شهابی، هیمن .(1399). کاربرد الگوریتم‌های داده‌کاوی در مدل‌سازی زمین‌لغزش. تهران: انتشارات ماهواره.
  15. شیخ فخرالدینی، سارا؛ صفار حیدری، محمدرضا و عباس نژاد، احمد (1396). مطالعه ژئومورفولوژی و تغییرات محیطی آتش‌فشان بیدخان (بردسیر کرمان). در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی و همایش ملی کواترنری با شعار (شناخت محیطی، آینده در امتداد گذشته) (ص 1- 10). تهران، بهمن 1396، انجمن کواترنری ایران.
  16. شریفی، رسول؛ معیری، مسعود، غیور، حسنعلی، صفایی، همایون و سیف، عبداله (1392). بررسی و تطبیق شواهد ژئومورفولوژی و لرزه‌شناسی زمین‌ساخت فعال در محدوده زاگرس مرکزی. مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال بیست و چهارم، شماره50، ص 175- 192.
  17. صفاری، امیر؛ یمانی، مجتبی، کرم، امیر، و کرمی، پرویش (1397). تأثیرات مورفوژنتیکی فعال بر زمین‌لغزش در حوضه جاجرود. مجله پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، دوره 7، شماره 3، ص 117- 135.
  18. صفامهر، مجید؛ صالحی، محسن، نصری، مسعود، رهنما، محمدرضا، و بور، حسین. (1397). رفتار سنجی و پایدارسازی زمین‌لغزش بر اساس برداشت‌های نقشه‌برداری و داده‌های زمین‌شناسی مهندسی (مطالعه موردی: زمین‌لغزش نقل در منطقه پادنای سمیرم). فصلنامه مسکن و محیط روستا، دوره 37، شماره 162، ص 131- 143.
  19. عابدینی، موسی و محمد زاده شیشه گران، مریم (1401). ارزیابی زمین‌لغزش با استفاده از تصاویر راداری و تداخل سنجی راداری مطالعه موردی: حوضه نیرچای. فصلنامه مطالعات علوم محیط‌زیست، دوره 7، شماره 3، ص 5161- 5171.
  20. عطایی، امین؛ اخوان فومنی، سحر و نظامیوند چگینی، امیر هوشنگ (1398). پهنه‌بندی استعداد وقوع زمین‌لغزش در منطقه رودبار به روش LNSF. فصلنامه علمی- پژوهشی اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، دوره 28، شماره 112، ص 97- 33.
  21. عمادالدین، سمیه و محمدقاسمی، مسعود (1400). پایش نقشه‌های گسترش سیلاب با استفاده از تصاویر راداری (SAR) مطالعه موردی: سیل فروردین 1398، شهرستان آق‌قلا. نشریه پژوهش‌های تغییرات آب و هوایی، دوره 2، شماره 6، ص 79- 96.
  22. کیانی، طیبه؛ ندیم، هیراد، و غفور پور عنبران، پرستو (1399). بررسی ویژگی‌های زمین‌ساخت فعال در گستره رودبار با نگرش ویژه‌بر زمین‌لغزش‌های منطقه. نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دوره 7، شماره 1، ص 65- 87. 22.
  23. کوکبیا، لیلا و رمضانی گورابی، بهمن (1397). پهنه‌بندی مخاطرات طبیعی مقاصد گردشگری با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) (مطالعه موردی: شهرستان شفت). مجله جغرافیا و روابط انسانی، دوره 1، شماره 2، ص 458- 478.
  24. محمدی، مجید، و نور، حمزه (1398). پهنه‌بندی حساسیت زمین‌لغزش با استفاده از روش ترکیبی جدید در محیط GIS. مجله علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره 21، شماره 12، ص 135- 146.
  25. مرادی، حمیدرضا؛ محمدی، مجید، پورقاسمی، حمیدرضا، و فیض نیا، سادات (1389). تحلیل و برآورد خطر زمین‌لغزش با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در بخشی از جاده هراز. فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره 14، شماره 2، ص 233- 247.
  26. مصدق زاده، المیرا و خلج، محمد (1401). پهنه‌بندی مخاطرات لرزه‌ای شهرهای مرزن آباد و طالقان بر اساس ارزیابی شاخص‌های مورفوتکتونیک. نشریه علمی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، دوره 7، شماره 1- 25، سال هفتم، ص 107- 116.
  27. نصب مهدی، مهدی (1399). بررسی سیل 12 فروردین‌ماه حوضه آبریز کشکان در استان لرستان و ارائه راه‌کارها. محیط‌زیست و توسعه فرابخشی، دوره 5، شماره 67، ص 13- 26.
  28. محمد نژاد آروق، مجید (1400). تهیه نقشه گسترش سیلاب با استفاده از تصاویر راداری سنتینل 1، مطالعه موردی: سیل فروردین 1398، شهرستان پلدختر. مجله آمایش جغرافیایی فضا، دوره 11، شماره 41، ص 69- 80.
  29. ندیری، مژگان (1398). پهنه‌بندی خطر سیل‌خیزی با استفاده از منطق فازی AHP- TOPSIS در محیط GIS (مطالعه موردی: حوضه آبخیز آیدوغموش). فصلنامه علمی- پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، دوره 9، شماره 3، ص 308- 319.
  30. نرگس، زهرا، و نیسانی سامانی، نجمه (1401). پیش‌بینی فضایی و منطقه بندی سیل در حوضه رودخانه هراز، ایران، با استفاده از الگوریتم شبکه عصبی مصنوعی. فصلنامه علمی پژوهش‌های اطلاعات مکانی، دوره 2، شماره 2، ص 1- 14.
  31. ولیزاده کامران، خلیل؛ دلیر حسین نیا، رضا، و آذری آمقانی، خدیجه (1398). پهنه‌بندی سیلاب و تأثیر آن بر کاربری ارضی محیط پیرامونی با استفاده از تصاویر پهپاد و سیستم اطلاعات جغرافیایی. نشریه سنجش‌ازدور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی (کاربرد سنجش‌ازدور و GIS در علوم منابع طبیعی)، دوره 10، شماره 3، ص 59- 75.
  32. یعقوب نژاد اصل، نازیلا (1397). ارزیابی آسیب‌پذیری ناشی از خطر وقوع زلزله در تهران و گستره اطراف آن. فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دوره 8، شماره 1، ص 16- 26.
  33. Alexander, D (1993). Natural Disasters. New York: UCL Press and Chapman & Hall.
  34. Albala-Bertrand, J.M (1993). Political Economy of Large Natural Disasters: With Special Reference to Developing Countries. London: Oxford Univ Press.
  35. Blaikie, P., Cannon, T, Davis, I, and Wisner, B. (1994). At Risk: Natural Hazards, People’s Vulnerability, and Disasters. London: Routledge.
  36. Barkun, M (1974). Disaster and the Millenium. United States: Yale Univ. Press, New Haven.
  37. World Health Organization. Coronavirus disease 2019 (COVID-19). 2020. Available from: https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019?adgroupsurvey={adgroupsurvey}&gclid=Cj0KCQjwk5ibBhDqARIsACzmgLSMSJ0WwbeZRsR1x5u4YF9XAvMQqyrcMuTYbCBBPi74WaiwCBzcHVsaAtVpEALw_wcB
  38. CEPAL (1999). Central America: Assessment of the Damage Caused by Hurricane Mitch, 1998. Implications for Economic and Social Development and for the Environment: Honduras.
  39. Eastman, J. R., 2006. IDRISI Andes Tutorial. MA, Clark University, New York. Available from: https://gis.fns.uniba.sk/vyuka/DTM_ako_sucast_GIS/Kriging/1/Andes_Tutorial.pdf
  40. Fritz, C.E (1961). Disasters. In: Merton, R.K., Nisbet, R.A. (Eds.), Contemporary Social Problems. New York: Harcourt.
  41. Fisher, W.B (1968). Cambridge history of Iran, Vol. 1: The land of Iran In. United Kingdom: Cambridge University Press.
  42. Hosking, J.R.M and Wallis, J.R. (1997). Regional frequency analysis: An approach based on l-moments. United Kingdom: Cambridge University.
  43. Hosking, J.R.M (1990). L-moments: Analysis and estimation of distributions using linear combinations of order statistics, Journal of Royal Statistical Society, 52 (1): 105-124.
  44. Heintze, H. j., Kirch, L., Küppers, B., Mann, H., Mischo, F., Mucke, P., Pazdzierny, T., Prütz, R., Radtke, K., Strube, F., and Weller, D (2018). Worldrisk report Berlin. Bündnis Entwicklung Hilft.
  45. Kale, V.S., Ely, L.L., Enzel, Y., & Baker, V.R (1994). Geomorphic and hydrologic aspects of monsoon floods on the Narmada and Tapi Rivers in central India, Journal of Geomorphology, 10 (1- 4): 157– 168.
  46. Krinsley, D. B., (1970). A geomorphological and paleoclimatological study of the playas of Iran. US: U.S. Geological Survey.
  47. Lotfi Zadeh, A (1965). Fuzzy Sets, Information and Control, 8 (3), 338- 353.
  48. McBratney, A. B., and Odeh I. O. A (1997). Application of fuzzy sets in soil sciences: fuzzy logic, measurements and fuzzy classifications, Journal of Geoderma, 1 (77): 85–113.
  49. Mez˝osi, G., Blanka, V., Bata, T., Kovács, F., and Meyer, B., 2015. Estimation of regional differences in wind erosion sensitivity in Hungary, Journal of Natural Hazards and Earth System Science, 15 (x): 97- 107.
  50. Modarres, R., Sarhadi, A., and Burn, D. H (2016). Changes of extreme drought and flood events in Iran, Journal of Global Planet Change, 144 (1): 67–81.
  51. Mirzaei, N., Mengtan, G., and Yuntai. C (1998). Seismic source regionalization for seismic zoning of Iran: major seismotectonic provinces, Journal of Earthq Predict Res, 7 (1): 465–95.
  52. Melville, C (1984). Meteorological hazards and disasters in Iran: a preliminary survey to 1950, Journal of British Institute of Persian Studies, 22 (1): 50- 113.
  53. Moradlou, H (2020). The impact of sharing economy incentives and Industry 4.0 technologies on humanitarian logistics: insights from the Iran floods of 2019. London: Kogan.
  54. Nezafati, N (2006). Au-Sn-W-Cu Mineralization in the Astaneh-Sarband Area, West Central Iran. Ph.D. thesis in Geology, Eberhard-Karls-University, not printed.
  55. Okuda, S (1970). On the relation between physical geomorphology and the science of natural disasters, Bull. Disaster Prev. Res. Inst. Part 5. Kyoto. Japan, 19 (25): 107- 124.
  56. Rosenfeld, C.L (1994). The geomorphological dimensions of natural disasters, Journal of Geomorphology 10 (1): 27– 36.
  57. Seddighi. H., & Seddighi, S (2020). How much the Iranian government spent on disasters in the last 100 years? A critical policy analysis, Journal of Cost Effectiveness and Resource Allocation, 18 (46): 1- 11.
  58. Seddighi H., and Salmani I (2019). Gender differences in children mental health disorders after earthquakes in Iran: a systematic review, Gournal of Commun Health Res, 8 (1): 54- 64. Seddighi, H., & 55.
  59. Scheidegger, A.E (1994). Hazards: singularities in geomorphic systems, Journal of Geomorphology, 10 (1- 4): 19- 25.
  60. Tobin, G.A, and Montz, B.E. (1997). Natural Hazards: Explanation and Integration. New York: The Guilford Press.
  61. Vaghefi, S., Keykhai, M., Jahanbakhshi, F,. and Sheikholeslami, J (2019). The future of extreme climate in Iran, Journal of Sci Rep, 9 (1):1- 11.
  62. Verstappen, H.T (1989). Geomorphology, natural disasters and global change. In proceedings of Aerospace Survey and Natural Disasters, Netherlands: International Institute for Aerospace Survey and Earth Science.
  63. Wallemacq, P., 2018. Economic losses, poverty & disasters: 1998–2017. United Nations Office: Centre for Research on the Epidemiology of Disasters
  64. Westgate, K.N and O’Keefe, P. (1976). Some Definitions of Disaster Disaster Research Unit Occasional Paper. England: University of Bradford.